Zespół metaboliczny to współwystępowanie wzajemnie powiązanych czynników metabolicznych zwiększających ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy (oraz ich powikłań), jak: otyłość brzuszna, podwyższone ciśnienie tętnicze krwi oraz zaburzenia przemiany węglowodanów i lipidów w organizmie. W Polsce zespół metaboliczny występuje u około 35% mieszkańców, a jego częstość rośnie znacząco z wiekiem.
Rys historyczny
W 1988 r. wskazano na zespół kilku czynników takich jak: insulinooporność czyli zmniejszona wrażliwość tkanek organizmu na wydzielaną przez trzustkę insulinę i związany z nią hyperinsulinizm (zwiększone stężenie insuliny), nieprawidłowa tolerancja glukozy, nadciśnienie tętnicze, dyslipidemia (podwyższone stężenie triglicerydów i/lub zbyt niskie stężenie HDL-cholesterolu), choroba wieńcowa, których współwystępowanie istotnie zwiększa ryzyko zgonu sercowo-naczyniowego i nazwano ten zespół zespołem X. Od tego czasu funkcjonowało kilka definicji i kilka nazw w/w zespołu jak: zespół polimetaboliczny czy zespół insulinooporności. Od 1999 r. obowiązuje nazwa wprowadzona przez WHO – zespół metaboliczny.
Zespół metaboliczny – definicja
Obecnie zespół metaboliczny rozpoznaje się na podstawie kryteriów wg wspólnego stanowiska kilku międzynarodowych towarzystw. Są to: Międzynarodowa Federacja Diabetologiczna (IDF), amerykański Narodowy Instytutu Serca, Płuc i Krwi (NHLBI), oraz Amerykańskie Towarzystwo Kardiologiczne (AHA) (2009). Aby rozpoznać zespół metaboliczny powinny być spełnione dowolne 3 z 5 następujących kryteriów:
- zwiększony obwód talii (w populacji europejskiej ≥ 80 cm u kobiet i ≥ 94 cm u mężczyzn),
- stężenie triglicerydów > 1,7 mmol/l (150 mg/dl) lub leczenie hipertriglicerydemii,
- stężenie HDL-C < 1,0 mmol/l (40 mg/dl) u mężczyzn i < 1,3 mmol/l (50 mg/dl) u kobiet lub leczenie tego zaburzenia lipidowego,
- skurczowe ciśnienie tętnicze krwi ≥ 130 mmHg lub rozkurczowe ≥ 85 mmHg, bądź leczenie rozpoznanego wcześniej nadciśnienia tętniczego,
- stężenie glukozy w osoczu na czczo ≥ 5,6 mmol/l (100 mg/dl) lub leczenie farmakologiczne cukrzycy typu 2.
Przyczyny zespołu metabolicznego
Najczęściej stwierdzaną składową zespołu metabolicznego w populacji polskiej jest podwyższone ciśnienie tętnicze krwi. Drugą pod względem częstości jest otyłość brzuszna, z nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej.
W patogenezie zespołu metabolicznego kluczową rolę pełni insulino oporność. Może ona wynikać z prowadzonego stylu życia (niska aktywność fizyczna, nieprawidłowe żywienie prowadzące do nadwagi lub otyłości), ale także może być uwarunkowana genetycznie (szacuje się, że dotyczy to około 20-40% populacji). Pewną rolę w patogenezie zespołu metabolicznego przypisuje się także zaburzeniom osi podwzgórze-przysadka-nadnercza pod postacią wzrostu stężenia kortyzolu, co może inicjować rozwój otyłości brzusznej, insulinooporności, nadciśnienia tętniczego i dyslipidemii. Wymienione czynniki (środowiskowe, hormonalne i genetyczne) prowadzą do nadmiaru tkanki tłuszczowej. Jest ona bardzo istotnym elementem zespołu metabolicznego, chociaż niekoniecznym do jego rozpoznania.
Nadmiar tkanki tłuszczowej nie musi być związany z podwyższonym wskaźnikiem masy ciała (BMI) oznaczającym nadwagę lub otyłość. Jednak tkanka tłuszczowa może mieć taki rozkład, że jej nadmiar występuje w trzewiach i skutkuje otyłością brzuszną. Otyłość brzuszna prowadzi do insulinooporności, a ta do wzrostu produkcji insuliny, której zwiększone stężenie powoduje przyrost masy ciała. Tak powstaje błędne koło, szczególnie niebezpieczne dla naszego zdrowia.
Nieleczony zespół metaboliczny, prowadzi do wystąpienia jawnej cukrzycy typu 2 (jeśli już nie jest ona jego składową) i przedwczesnego rozwoju miażdżycy ze wszystkimi jej konsekwencjami, jak wystąpienie miażdżycowych chorób układu krążenia, w tym choroby wieńcowej.
Jak już wcześniej powiedziano bardzo istotny wpływ na występowanie zespołu metabolicznego ma styl życia. Zatem konieczne jest wdrożenie zmian w stylu życia. Zmiana ta powinna zmierzać do zmniejszenia ryzyka rozwoju cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, otyłości (o ile choroby te już nie tworzą obrazu zespołu metabolicznego) i co za tym idzie do ograniczenia uszkodzeń narządowych przez nie powodowanych.
Ważne
- Jeżeli masz nadwagę lub otyłość lub zbyt duży obwód pasa postaraj się zmniejszyć kaloryczność przyjmowanych pokarmów o 500 – 1000kcal/24h. Należy dążyć do zmniejszenia masy ciała o 7 – 10 % w ciągu 6 – 12m-cy.
- Zwiększ swoją aktywność fizyczną – co najmniej 30 minut dziennie wykonuj umiarkowaną aktywność fizyczną. To taka przy której możesz prowadzić swobodną rozmowę np. szybki marsz, taniec, spokojna jazda na rowerze, spokojne pływanie.
- U osób z dużym ryzykiem rozwoju cukrzycy lekarz może zadecydować o zastosowaniu metforminy. Ona nie zwiększając wydzielania insuliny obniża oporność tkanek na jej działanie, czyli zmniejsza insulinooporność.
Dr n. med. Aleksandra Piwońska
Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia
Narodowy Instytut Kardiologii