Epidemiologia.
Otyłość jest jednym z głównych czynników ryzyka chorób układu krążenia i ogromnym problemem zdrowotnym w wielu krajach na całym świecie. Częstość występowania otyłości w niektórych krajach ustabilizowała się na wysokim poziomie, ale w większości z nich, w tym w Polsce, nadal rośnie pomimo prowadzenia działań zmierzających do ograniczenia „epidemii otyłości”. W ramach działań prewencyjnych w wielu krajach prowadzone są kampanie na rzecz zwiększenia świadomości zagrożeń spowodowanych otyłością, promujące zdrowy styl życia, w tym zdrową dietę i większą aktywność fizyczną, a w części krajów dodatkowo stosowane są regulacje na poziomie rządowym (wyższe opodatkowanie niezdrowej żywności, co przekłada się na wyższe ceny tych produktów). Kampanie informacyjne skierowane są zarówno do populacji dzieci, nastolatków, jak i osób dorosłych.
Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że na świecie jest około 1,6 biliona dorosłych z nadwagą i około 400 milionów otyłych. Jest to związane z niezdrowym stylem życia: nadmiarem spożywanych kalorii i brakiem lub bardzo niewielką aktywnością fizyczną w czasie wolnym od pracy.
W latach 2013-2015, badając dorosłą populację polską w ramach Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ II), stwierdzono nadwagę u około 43% mężczyzn i 30% kobiet, a otyłość u około 24% mężczyzn i 23% kobiet. Podobne jak w Polsce odsetki osób otyłych obserwuje się w innych krajach europejskich np w Anglii czy Hiszpanii, a niższe np w Szwecji. W Stanach Zjednoczonych problem otyłości jest jeszcze poważniejszy niż w Europie i dotyczy ponad 1/3 populacji amerykańskiej (około 36% zarówno mężczyzn, jak i kobiet).
Patogeneza, czyli skąd się bierze otyłość.
W powstawaniu otyłości odgrywa rolę nie tylko niezdrowy styl życia, ale także czynniki genetyczne, które wpływają na metabolizm i różne aspekty odżywiania, w tym na preferencje pokarmowe np wybieranie wysokokalorycznych pokarmów. Dowiedziono, że masę ciała determinuje, za pośrednictwem centralnego układu nerwowego, ponad 100 genów. Geny, a właściwie ich allele odpowiedzialne za wyższe ryzyko otyłości występują z różną częstością w różnych grupach etnicznych. Najrzadziej w populacji azjatyckiej, a najczęściej w populacji Zachodniej Afryki i wśród białych Europejczyków.
Wpływ na powstawanie otyłości ma również stres, z którym związane jest m. in. większe wytwarzanie w centralnym układzie nerwowym neuropeptydu Y, substancji która odpowiada za większe łaknienie, przy jednoczesnym mniejszym wytwarzaniu działającej przeciwnie leptyny. Swój udział, zwłaszcza w powstawaniu otyłości brzusznej, ma spadek stężeń żeńskich hormonów płciowych, do którego dochodzi w okresie menopauzy.
Otyłość jako choroba.
Otyłość to choroba (numer: E66 w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych), charakteryzująca się patologicznym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w organizmie przekraczającym 15% masy ciała dorosłego mężczyzny i 25% masy ciała dorosłej kobiety. Znaczenie ma nie tylko ilość tkanki tłuszczowej, ale także jej rozmieszczenie. Szczególnie niekorzystne jest jej nagromadzenie w jamie brzusznej, które jest znacznie częściej spotykane u kobiet niż u mężczyzn. Tkanka tłuszczowa pełni kilka funkcji m.in. termoizolacyjną, metaboliczną (prowadząc do insulinooporności), a także immunomodulujacą. Jest również tkanką hormonalnie czynną, wydziela kilkadziesiąt biologicznie czynnych substancji wpływających na układ immunologiczny, promujących stan zapalny i rozwój oraz postęp miażdżycy.
W związku z powyższym, otyłość prowadzi do wystąpienia wielu chorób, w tym chorób układu krążenia (nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa), cukrzycy typu 2, nowotworów (nowotwór piersi, trzonu macicy, jelita grubego czy nerek), zaburzeń gospodarki lipidowej (podwyższone stężenia cholesterolu i jego frakcji), kamicy pęcherzyka żółciowego, zmian zwyrodnieniowych w stawach, zespołu bezdechu sennego itp, a ponadto znacznie pogarsza jakość życia.
Miary otyłości.
Miarą nadwagi i otyłości jest wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI), obliczany jako iloraz masy ciała i wzrostu osoby badanej (w metrach do kwadratu) (BMI = kg/m2). Jeżeli wyliczone dla danej osoby BMI mieści się w wartościach 25.0-29.9 kg/m2, to mówimy o nadwadze, jeżeli BMI jest równe lub większe od 30.0 kg/m2 rozpoznajemy otyłość.
Drugą z miar otyłości, wg wytycznych europejskicjh, mówiącą o tym, czy osoba badana ma otyłość brzuszną, czy nie jest obwód pasa. Jeżeli przekracza lub jest równy 88cm u kobiet i 102cm u mężczyzn mówimy o otyłości brzusznej. W Wieloośrodkowym Ogólnopolskim Badaniu Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ II) ten szczególnie niebezpieczny typ otyłości rozpoznawano nawet częściej niż samą otyłość, bo u 31% mężczyzn i 42% kobiet. Podobne odsetki otyłych brzusznie stwierdzono w Anglii (odpowiednio 34% i 44%) i Kanadzie (29% i 41%), natomiast w Stanach Zjednoczonych otyłość brzuszna jest obecna u prawie ¾ kobiet i u około połowy mężczyzn.
Dr n. med. Aleksandra Piwońska
Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia, Narodowy Instytut Kardiologii w Warszawie