Napoje alkoholowe od starożytności używane były do celów medycznych. Hipokrates zalecał stosowanie białego wina w zwalczaniu obrzęków, a czerwonego na poprawę apetytu. Jednak już w XVIII wieku w Anglii zaobserwowano i udokumentowano negatywne konsekwencje nadmiernego spożycia alkoholu. Do następstw zbytniej konsumpcji alkoholu należy zwiększenie ryzyka niektórych nowotworów, schorzeń wątroby, trzustki. Należą do nich także zaburzenia funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, a także niebezpieczeństwo uzależnienia i wynikające z tego implikacje zdrowotne i społeczne.  

Wyniki badań epidemiologicznych

Z drugiej strony jednak, wyniki wielu projektów epidemiologicznych sugerują korzystny wpływ umiarkowanego spożycia alkoholu na ryzyko chorób układu krążenia (ChUK). Wiąże się to przede wszystkim ze zmniejszonym prawdopodobieństwem wystąpienia choroby niedokrwiennej serca, udaru mózgu i miażdżycy. W różnych populacjach zależność pomiędzy wielkością konsumpcji alkoholu a ryzykiem umieralności sercowo-naczyniowej przyjmuje kształt krzywej U lub J. Oznacza to, że zarówno osoby pijące nadmiernie, jak i abstynenci żyją krócej niż osoby pijące umiarkowanie.

Najwięcej dowodów na taki związek dostarczają duże badania kohortowe. Pozwalają one na ocenę indywidualnej konsumpcji, w porównaniu z indywidualnym ryzykiem chorób. W Stanach Zjednoczonych, Francji, Chinach, Japonii, W. Brytanii, Danii i Polsce zaobserwowano, że mężczyźni i kobiety, którzy spożywają umiarkowane ilości alkoholu (do 30 g alkoholu dziennie) mają ryzyko zgonu na choroby sercowo-naczyniowe niższe o 20-50% w porównaniu z osobami, które konsumują alkohol w minimalnych ilościach lub są całkowitymi abstynentami.

Średnie spożycie alkoholu nie odzwierciedla jednak modelu konsumpcji. Bowiem takie samo przeciętne spożycie może występować u osoby codziennie spożywającej małe dawki alkoholu, jak i u osoby pijącej okazjonalnie duże jego ilości. Podczas gdy systematyczna konsumpcja małych dawek może być korzystna dla serca, to nieregularne spożywanie dużych ilości napojów wysokoprocentowych może zwiększać ryzyko ChUK, zwłaszcza ryzyko choroby niedokrwiennej serca.

Mechanizm działania alkoholu

            Do fizjologicznych mechanizmów ochronnego wpływu małych ilości alkoholu na układ krążenia, zalicza się jego oddziaływanie na czynniki ryzyka tych chorób.

Główne z nich to:

• zmiana profilu lipidowego – alkohol podnosi stężenie cholesterolu frakcji HDL (tzw. „dobry” cholesterol), obniża poziom cholesterolu frakcji LDL (tzw. „zły” cholesterol) oraz apolipoproteiny A. Trzeba mieć też na uwadze, że alkohol niekorzystnie oddziałuje  na poziom trójglicerydów, mianowicie podnosi ich poziom; 
• wpływ na układ krzepnięcia – między innymi zmniejsza agregację płytek krwi, obniża stężenie fibrynogenu. Może hamować tworzenie się skrzepów w naczyniach wieńcowych;
• korzystne działanie na aktywność antyoksydacyjną;
• zmniejszenie procesów zapalnych czy poziomu homocysteiny.

Umiarkowane dawki alkoholu

            Generalnie przyjęto, że umiarkowane spożycie to 10 g na dobę dla kobiet i 20 g na dobę dla mężczyzn czystego alkoholu, czyli etanolu. Jedna puszka piwa (330 ml) zawiera około 12 g etanolu. Kieliszek wina (140 ml) – około 14 g. Natomiast kieliszek wódki (50 ml) to około 20 g etanolu.

Zagrożenia związane ze spożyciem alkoholu

O niekorzystnych skutkach konsumpcji alkoholu napisano już bardzo dużo, miedzy innymi w artykule zamieszczonym na tej stronie internetowej pt. „Alkohol i serce” Magdaleny Cedzyńskiej z Centrum Onkologii w Warszawie. Wszyscy wiemy, że nadużywanie alkoholu ma bardzo niekorzystny wpływ na zdrowie. Przewlekłe picie alkoholu może powodować takie choroby serca jak kardiomiopatia alkoholowa, czy zaburzenia rytmu serca. Alkohol, po paleniu papierosów, stanowi kolejną, udowodnioną przyczynę nowotworów: jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku i wątroby. Warto też wspomnieć o problemach gastrologicznych takich jak marskość wątroby, zapalenie trzustki czy chorobę wrzodową. W części krajów Europy i Ameryce Północnej alkohol jest też najistotniejszym czynnikiem odpowiedzialnym za największą liczbę zgonów z powodu chorób wątroby. Co więcej, konsumpcja alkoholu wiąże się też z wypadkowością, samobójstwami i uzależnieniem, nawet przy małych dawkach tego napoju. Nadmiernej konsumpcji alkoholu towarzyszy często niedobór wielu składników pokarmowych, co prowadzić może do dodatkowych zaburzeń funkcjonowania organizmu.

Wokół tematu dotyczącego umiarkowanego picia alkoholu i chorób serca, jest  wiele kontrowersji i toczą się dyskusje naukowe. Najczęściej zadawanym pytaniem przez pacjentów kardiologicznych na pogadankach dietetycznych w naszym instytucie są właśnie pytania odnośnie alkoholu.

Zalecenia

Rekomendacje dotyczące konsumpcji alkoholu w chorobach sercowo-naczyniowych formułowane są bardzo ostrożnie. Bowiem może okazać się, że ryzyko jest większe niż korzyści. Poniżej przytaczam stanowiska Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego,  Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego oraz Europejskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycądotyczące konsumpcji alkoholu w różnych jednostkach chorobowych.

Wytyczne Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego dotyczące prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego w praktyce klinicznej (2016 r.)

Napoje alkoholowe

Wypijanie ≥ 3 napojów alkoholowych dziennie wiąże się z podwyższonym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego. Wyniki z badań epidemiologicznych świadczą o niższym ryzyku CVD w przypadku umiarkowanego (1 lub 2 jednostki na dzień) spożycia alkoholu, w porównaniu z osobami niepijącymi. Wydaje się, że zależność ta nie wynika ze szczególnej charakterystyki abstynentów. Nie możemy całkowicie wykluczyć potencjalnych, niewielkich zakłóceń i odwrotnej zależności przyczynowo-skutkowej. Ponadto w niedawno opublikowanym badaniu z randomizacją, obejmującym analizy z 59 badań epidemiologicznych. Zasugerowano, że najniższe ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych występuje u abstynentów. Duża ilość alkoholu wiąże się z podwyższonymi ciśnieniem tętniczym i wskaźnikiem masy ciała.

Wytyczne ESC/ESH dotyczące postępowania w nadciśnieniu tętniczym (2018 r.) Grupa Robocza Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) i Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego (ESH) do spraw postępowania w nadciśnieniu tętniczym

Ograniczenie spożycia alkoholu

Od dawna znany jest pozytywny liniowy związek między spożyciem alkoholu, ciśnieniem tętniczym, częstością występowania nadciśnienia i ryzykiem występowania chorób układu sercowo-naczyniowego. Picie dużych ilości alkoholu w krótkim czasie (binge drinking) może mieć bardzo silny wpływ presyjny. W badaniu PATHS (Prevention and Treatment of HYpertesnion Study) analizowano wpływ ograniczenia spożycia alkoholu na ciśnienie tętnicze krwi. W grupie interwencji stwierdzono nieznacznie niższe (1,2/0,7 mm Hg) wartości ciśnienia tętniczego niż w grupie kontrolnej po 6-miesięcznym okresie obserwacji. Metaanaliza* 56 badań epidemiologicznych wykorzystująca metodę randomizacji sugeruje, że ograniczenie spożycia alkoholu, nawet u osób pijących małe do umiarkowanych ilości alkoholu, może korzystnie wpływać na zdrowie sercowo-naczyniowe. Pijący mężczyźni z nadciśnieniem tętniczym powinni otrzymać zalecenie ograniczenia spożycia alkoholu do 14 jednostek tygodniowo. Natomiast kobiety – do 8 jednostek tygodniowo (1 jednostka odpowiada 125 ml wina lub 250 ml piwa). Zaleca się również wprowadzenie dni bez alkoholu i ograniczenie picia dużych ilości alkoholu w krótkim czasie.

Wytyczne ESC/EAS dotyczące postępowania w dyslipidemiach: jak dzięki leczeniu zaburzeń lipidowych obniżyć ryzyko sercowo‑naczyniowe (2019 r.) Grupa Robocza do spraw leczenia dyslipidemii Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego (ESC) oraz Europejskiego Towarzystwa Badań nad Miażdżycą (EAS)

Alkohol

Umiarkowane spożycie alkoholu (≤10 g/dzień [1 jednostka] dla mężczyzn i kobiet) jest dopusz­czalne w przypadku osób, które spożywają na­poje alkoholowe, pod warunkiem że stężenie trójglicerydów w osoczu nie jest zwiększone.

* – połączone wyniki wielu badań

Dr inż. Anna Waśkiewicz

Zakład Epidemiologii, Prewencji Chorób Układu Krążenia i Promocji Zdrowia

Narodowy Instytut Kardiologii w Warszawie