Jak zmienia się serce pod wpływem regularnej aktywności fizycznej?

            Każdy, kto regularnie, odpowiednio często (kilka razy w tygodniu przez minimum 30-60 minut) i długo (co najmniej przez kilka miesięcy) pobudza swój organizm przynajmniej umiarkowaną dawką aktywności fizycznej zaczyna zauważać zmiany w swoim organizmie. Najczęściej, po początkowej męczącej fazie rozpoczynania jakichkolwiek treningów, zaczynamy po prostu czuć się lepiej. Dzieje się tak dlatego, że nasza wydolność zaczyna wzrastać. Za lepsze samopoczucie związane z mniejszym męczeniem się podczas aktywności, która jeszcze kilka miesięcy temu sprawiała nam trudność, odpowiada szereg zmian przystosowawczych do regularnego uprawiania sportu, jakie zachodzą w naszym organizmie. Najbardziej zauważalne i często najbardziej pożądane to spadek masy ciała, wzrost masy mięśni w przypadku sportów siłowych lub ich przebudowa w sportach wytrzymałościowych, poprawa profilu biochemicznego (cholesterolu, glukozy) i metabolizmu, obniżenie ciśnienia tętniczego, czy wreszcie pozytywne działanie endorfin na nasz ośrodkowy układ nerwowy i co za tym idzie lepszy nastrój. Mniej dostrzegalne zmiany dotyczą np. lepszego wykorzystania tlenu przez mięśnie, poprawy wydolności oddechowej czy adaptacji układu krążenia. W przypadku serca obserwujemy zmiany określane jako elektryczne, strukturalne i czynnościowe.

Zmiany elektryczne

            Regularna aktywność fizyczna powoduje większą stymulację układu przywspółczulnego, ale także zmiany organiczne w układzie bodźco-przewodzącym serca skutkujące zwolnieniem rytmu serca w spoczynku (czasem nawet do <50 uderzeń na minutę). W czasie wysiłku serce prawidłowo reaguje wzrostem częstości pracy do tętna maksymalnego, które nie zmienia się pod wpływem treningów i daje się najczęściej opisać wzorem 220-wiek.

Zmiany strukturalne

Aby efektywniej pompować krew w czasie aktywności fizycznej serce może się nieznacznie powiększyć. Dotyczy to symetrycznego wzrostu objętości wszystkich jam serca, zarówno przedsionków, jak i komór o około 10-15%. Może pojawić się także niewielki przerost mięśnia lewej komory, nieprzekraczający jednak 12-13 mm grubości. Nieznacznie poszerza się także aorta wstępująca, ale zazwyczaj tylko o około 1-2 mm.

Zmiany czynnościowe

Powiększone serce może w spoczynku pompować krew z mniejszą intensywnością, a i tak objętość wyrzucanej krwi będzie prawidłowa. Stąd też czasem kurczliwość lewej komory w spoczynku pozostaje na dolnej granicy normy, poprawia się natomiast napełnianie komór, czyli szybkość rozkurczu mięśnia sercowego.

Większość powyższych zmian, określanych jako fizjologiczna (prawidłowa) adaptacja serca do wysiłków fizycznych, jest najbardziej widoczna u sportowców trenujących intensywnie sporty wytrzymałościowe (kolarstwo, bieganie średnio- i długo-dystansowe, pływanie, triatlon, biegi narciarskie). Adaptacja jest najczęściej mniej wyraźna w przypadku innych sportów (poza wzrostem masy mięśniowej). Przebudowa serca wycofuje się całkowicie lub częściowo po zaprzestaniu treningów. Jednak u osób, które przez wiele lat uprawiały sport serce już najczęściej do końca życia będzie wyglądało inaczej. Warto podkreślić, że opisane zmiany nie świadczą o chorobie serca, a jedynie o jego adaptacji do wysiłków fizycznych. Co więcej, taki właśnie obraz tzw. serca sportowca jest uważany za zdrowszy i wpływający na dłuższe życie w tej grupie osób.

Dlaczego warto znać powyższe zmiany adaptacyjne?

Zmiany te wpływają bowiem na wynik najczęściej wykonywanych badań w kardiologii, jakimi są elektrokardiogram (EKG) i badanie echokardiograficzne. Obraz serca uzyskany przy pomocy tych badań mógłby sugerować obecność choroby serca u osób nieuprawiających sportu, ale u osób trenujących odchylenia te znajdują się granicach normy. A zatem w przypadku kontroli kardiologicznej, każda osoba uprawiająca sport w wymiarze co najmniej umiarkowanym, powyżej 3-4h/tydzień lub więcej aktualnie lub w przeszłości, powinna o tym wspomnieć. Obraz serca może wyglądać inaczej, niż w przypadku osób prowadzących siedzący tryb życia, które są najczęstszymi pacjentami lekarzy kardiologów. Wiedząc, jak może zmienić się nasze serce pod wpływem regularnej aktywności fizycznej możemy uniknąć podejrzenia o chorobę serca i dodatkowych, niepotrzebnych badań. Warto jednak zaznaczyć, że powyższe zmiany nie występują przy małej, krótkotrwałej, niedawno rozpoczętej aktywności fizycznej i jeśli są wówczas obecne to mogą wymagać dodatkowej oceny.

Dr hab. med. Łukasz Małek

Poradnia Kardiologii Sportowej

Narodowy Instytut Kardiologii
Stefana kardynała Wyszyńskiego
Państwowy Instytut Badawczy